مطالعات و تحقیقات ادبی

داستان پرمغز و نغز رستم و سهراب که از داستان‌های شگرف و شگفت شاهنامه به شمار می‌رود، از گذشته‌های دور مورد عنایت مخاطبان مختلف این اثر حماسی از هر طیف و طبقه‌ای بوده است؛ از جمله محققان و مدرسان این اثر شگرف. ابیاتی چند در این داستان هزار و اندی شاهنامه هست که "تحریر محل نزاع" مصححان و شارحان شاهنامه شده است. از آن‌جایی که احصا و نقل و نقد تمام ضبط‌ها و شرح‌های مختلف ابیات متنازع فیه از حوصله این مقال بیرون است‌، در این‌جا فقط به نقل و نقد ضبط‌ها و شروح متنوع و متکثر دو بیت آغاز این داستان بسنده کرده‌ایم. از همین رو بعد از طرح مسئله و مقدمه‌ای کوتاه، ابتدا ضبط‌های مختلف هر بیت را طبقه‌بندی کرده و نقل کرده‌ایم و پس از آن شرح‌های مختلف را دسته‌بندی کرده و نقد نموده‌ایم. در پایان مقال متذکر شده‌ایم که از این رهگذر می‌توان دریافت که در درجه اول تا تهیه چاپ پاکیزه و منقحی از شاهنامه که به متن سروده فردوسی نزدیک باشد، فاصله زیادی داریم و در درجه دوم نیز اغلب این شروح گره از کار فروبسته شاهنامه نمی‌گشاید.

  داستان رفتن کیکاووس به مازندران ساختاری سه قسمتی شامل: شروع، میانه و پایان دارد. داستان با حادثه شروع می‌شود و شخصیت اصلی داستان (رستم) را به خواننده معرفی می‌کند. انتخاب راه کوتاه، که نقطه عطف داستان است، مقدمه را به میانه ربط می‌دهد و بعد از وقوع این حادثه، حوادث یکی پس از دیگری به صورت زنجیروار به وجود می‌آیند و براساس زمان خطی داستان گسترش می‌یابند. در میانه داستان شخصیت (رستم) آزمایش می‌شود (امتحان پس می‌دهد). داستان توالی زنجیره‌ای دارد و حوادث به نقطه اوج، که نقطه عطف دوم داستان است، ختم می‌شود. این نقطه داستان را وارد پایان می‌کند و سرنوشت شخصیت (رستم) را نیز مشخص می‌کند. رستم (قهرمان داستان) برای رسیدن به هدف خود (آزادکردن کیکاووس از بند دیو سپید) باید از سیستان به سمت مازندران سفر کند. نیروی اعزام‌کننده وی زال است. او با یاری نیروهای یاری‌دهنده (خدا، اسب، اولاد و میش فربه) سرانجام از مراحل دشوار سفر عبور می‌کند و میثاقش را به انجام می‌رساند. داستان پیرنگی بسته و نتیجه قطعی دارد و از روابط علت و معلول تبعیت می‌کند.  

آن‌چه در باب شاهنامه و شاهنامه‌سرایی در کتاب‌های مختلف ذکر شده مؤید برتری هنر فردوسی در نظم کاخ بلند اوست. از جمله دلایلی که افسون کلام فردوسی سخن را به آسمان علّیین برد و در عذوبت به ماءمعین رساند، توجه به مسائل بلاغی، انسجام و هماهنگی طرح و وحدت لحن شاهنامه است. توجه به مسائل بلاغی و به‌خصوص هنر داستان‌سرایی، نکته‌ای است که از دید اکثر مقلّدان فردوسی دور مانده است. از جمله این آثار، گرشاسب‌نامه اسدی طوسی است. گرشاسب‌نامه با وجود آنکه از دید بعضی صاحب‌نظران تالی شاهنامه شمرده شده از تقلید صرف فراتر نرفته است. مقایسه بلاغی داستان زال و رودابه در شاهنامه و نیز داستان جمشید و دختر شاه زابل در گرشاسب‌نامه اسدی با وجود بعضی تشابهات صوری در ساختار داستان موضوع این تحقیق قرار گرفته است. نتایج بررسی طرح و ساختار این دو اثر، وحدت لحن و صورخیال به‌خصوص تشبیه و استعاره، نشان‌دهنده هنر والا و برتری شاهنامه بر گرشاسب‌نامه است.

به دیده ادیب پیشاوری هیچ‌یک از شاعران بزرگ این دیار، با همه عظمتی که دارند، در میدان سخن، همتا و هماورد استاد توس نیستند. از آن گروه، فقط دو سخنور بزرگ شیراز ـ سعدی و حافظ‌ـ توانسته‌اند گوی سبقت از دیگران بربایند و توسن تیزپای را تا به نزدیک تک‌سوار توس برسانند. این ارادت ادیب به فردوسی باعث شده است که بر کمتر شعری از ادیب پرتوی از ابیات شاهنامه نتافته باشد. لطف این اشعار را کسانی به‌حد کمال می‌فهمند و می‌چشند که با مضامین شاهنامه به‌خوبی آشنا باشند. در این مقاله به بررسی میزان تأثیرپذیری ادیب از شعر فردوسی پرداخته‌ایم.