مطالعات و تحقیقات ادبی

آرامش روحی و روانی، آزادی از آزمندی، و وارستگی از وابستگی، رویای شیرین و دیرینی است که عارفان مسلمان در گفته‌ها و نوشته‌های خویش با شور و شوقی تمام آن را برای ما تعبیر و تفسیر کرده‌اند. آنان برای تحقق این رویای رنگین راه‌های بسیاری را پیش پای ما گشوده‌اند، و یکی از مهمترین این راه‌ها توسّل به «مرگ پیش از مرگ» یا «مرگ ارادی» و به تعبیر دیگر، «فناء فی الله» است. در این روش، عارف سالک، پیش از آنکه مرگ طبیعی او در رسد، به خواست خویش از حیات و صفات نکوهیده نفسانی و جسمانی خویش می‌میرد، و به اخلاق و اوصاف پسندیده روحانی و ربّانی زنده می‌شود؛ یعنی از خود فانی می‌شود و به خدا باقی می‌شود. جستجوی مقصود عارفان از «مرگ ارادی»، آثار خجسته این مرگ، منبع الهام عارفان مسلمان در پی ریزی و پیشنهاد چنین طرحی، یافتن ارتباط میان «مرگ پیش از مرگ» در عرفان اسلامی با مفهوم «نیروانا»ی بودایی، و همین طور تبیین «تولد دوباره» که رویه دیگر «مرگ پیش از مرگ» است، مسئله اصلی نگارنده در نگارش این مقاله است.

در این مقاله نخست به اجمال از تأثیر و تأثّر شاعران از یکدیگر سخن رفته، و به لزوم بررسی شباهت‌های صوری و معنوی آثار آن‌ها اشاره شده است. این تأثیر و تأثر را در شیخ ‌فریدالدّین عطّار، عارف قرن 6 و 7 ه‍ .ق صاحب منطق‌الطّیر و تذکره‌الاولیا، و شیخ محمود شبستری، عارف قرن 7 و 8 هجری صاحب منظومه عرفانی گلشن‌راز می‌توان دید. شبستری از سویی به تتبّع از سخنوران گران‌قدری چون عطّار می‌بالد، و از دیگرسو اخذ مضامین دیگران را هم‌چون استراق سمع دیو از فرشته می‌داند و مشابهت معانی و مفاهیم را از نوع توارد قلمداد می‌کند و با اظهار ارادت به عطّار، آثار خود را شمّه‌ای از طبله عطّار می‌خواند. در این تحقیق، تمام مضامین مشابهی که به نظر شارح گلشن‌راز، شیخ محمّد لاهیجی رسیده گردآوری شده، و علاوه بر آن در باب اصطلاحات عرفانی هم‌چون وحدت وجود، تجلّی، عشق و فقر و فنا توضیحاتی آمده است که برای شناخت و رفع ابهام ابیات دو شاعر مفید است.

داستان رمزی «حسن و دل» یا «دستور عشّاق» سروده فتاحی نیشابوری (فوت852) است. این داستان رمزی عاشقانه همواره مورد توجه مستشرقان بوده و به زبان‎های مختلف ترجمه شده و هشت نظیره فارسی و ده نظیره ترکی از آن به عمل آمده است. بن‌مایه‌های عرفانی و عاشقانه بسیار و تعدّد رمزها و تنوّع مضامین، این اثر را منظومه‌ای قابل مطالعه می‌کند. شاعر کوشیده است در داستان خود از استعاره‌های مربوط به شعر تغزّلی و اعضای بدن به عنوان رمز بهره گیرد. مهم‌ترین رویکرد «حسن و دل» تقابل عقل و عشق است که در ادب فارسی و صوفیانه سابقه‌ای دراز دارد. سراینده می‌کوشد این تقابل و برتری عشق و مصائب آن را در پیروزی بر دل نشان دهد. این مقاله ضمن گزارشی از داستان و با اشاره‌ای به زندگی و احوال فتاحی نیشابوری، به نقد و تحلیل آن می‌پردازد و ابعادی از این منظومه عاشقانه را می‌گشاید تا مگر فتح بابی برای تحقیقات وسیع دیگر گردد.

یکی از مهم‌ترین آموزه‌ها و اصول تربیتی صوفیه و مکاتب عرفانی، حفظ اسرار و پاسداشت حریم رازهای مگو است. عرفا و پیران طریقت، مریدان نوآموز و مبتدیان راه دشوار طریقت را بدان وسیله می‌آزمودند و صلاحیت آنان را می‌سنجیدند؛ مولانا با انتخاب تخلّص "خاموش" در غزلیات شمس و با تأکید بر سکوت و خاموشی و دم در کشیدن در پایان هر داستان کوتاه و نیمه‌راه حکایات بلند در مثنوی، به‌ویژه در مواردی که امواج سهمگین معارف او بر مکنونات جهان ناپیدا در صدد برافکندن پرده از صحن خانه اسرار برمی‌آید، نام خود را به عنوان برجسته‌ترین پاسدار حریم رازهای عرفان ثبت می‌کند. در این مقاله جلوه‌های این رازپوشی را در مثنوی و غزلیات او پی می‌گیریم. در این جستجو درمی‌یابیم که سکوت و خاموشی مولانا معلول عواملی چون کژفهمی مخاطبان و دعوت به شناخت نیروها و توانایی شگرف و مغفول انسانی، پری و سرشاری از سخن و سرانجام، شوق بی‌پایان او برای کشف حجاب از چهره عروس رازها است. چه در سایه این سکوت و خاموشی و بی‌اعتنایی به ابزار ظاهری شناخت، امکان گذار به دنیای شناخت حقیقی و معرفت الهی حاصل می‌شود و مولانا این مرتبه از شناخت را بارها تجربه نموده است.

از اصلی‌ترین رویکردها در نقدهایی که درباره شعرِ سهراب سپهری نوشته شده است، گزارش بن‌مایه‌های زبانی و معنایی و هنری برخاسته از جهان‌بینی عرفانی است. در این گزارش‌ها دو گرایش به چشم می‌خورد: اثبات عرفانی بودن اندیشه و شعر سهراب سپهری و متقابلاً انکار و نفی و حتّی تمسخر آن. در این مقاله ابتدا به طرح این مسئله پرداخته شده و در ادامه، نسبت سپهری با عرفان تبیین و پس از آن آرای موافقان و مخالفان عرفان‌گرایی سهراب نقل و نقد شده است.