ادبيات داستانی و مطالعات بين‌رشته‌ای

داستان رمزی «حسن و دل» یا «دستور عشّاق» سروده فتاحی نیشابوری (فوت852) است. این داستان رمزی عاشقانه همواره مورد توجه مستشرقان بوده و به زبان‎های مختلف ترجمه شده و هشت نظیره فارسی و ده نظیره ترکی از آن به عمل آمده است. بن‌مایه‌های عرفانی و عاشقانه بسیار و تعدّد رمزها و تنوّع مضامین، این اثر را منظومه‌ای قابل مطالعه می‌کند. شاعر کوشیده است در داستان خود از استعاره‌های مربوط به شعر تغزّلی و اعضای بدن به عنوان رمز بهره گیرد. مهم‌ترین رویکرد «حسن و دل» تقابل عقل و عشق است که در ادب فارسی و صوفیانه سابقه‌ای دراز دارد. سراینده می‌کوشد این تقابل و برتری عشق و مصائب آن را در پیروزی بر دل نشان دهد. این مقاله ضمن گزارشی از داستان و با اشاره‌ای به زندگی و احوال فتاحی نیشابوری، به نقد و تحلیل آن می‌پردازد و ابعادی از این منظومه عاشقانه را می‌گشاید تا مگر فتح بابی برای تحقیقات وسیع دیگر گردد.

نگارنده در مقاله حاضر، آراء مولانا درباره روابط متن با نویسنده، مخاطب و متون دیگر را جستجو، و سعی کرده آن را با نظریات هرمنوتیک‏‌ معاصر، مقایسه و تطبیق کند. همچنین نگارنده کوشیده است علاوه بر نقل و تبیین و تطبیق برخی نظریات جدید با ابیات و اندیشه‌های مولانا در شش دفتر مثنوی، برخی از نوآوری‌های آراء مولانا درباره ارتباط متن و مخاطب را نیز تشریح نماید. در این جستار مختصر، هرچند با نگاهی تأویلی و قدری ساختارشکن به برخی مباحث نظری مولانا نگریسته شده، اما، به آراء مولانا درباره تأویل ـ به‌طور ویژه ـ و ساختارشکنی‌های هنری او پرداخته نشده است. دستاورد مقاله آن است که می‌توان با خوانشی نو، بسیاری از نظریات جدید هرمنوتیکی درباره موضوع مورد بحث را از مثنوی استخراج و به عالم نظریه‌پردازی ارائه کرد.

مثنوی مولوی بدون نام و ستایش خداوند آغاز می‌شود و در پایان نیز در داستان "دژ هوش‌ربا" سرنوشت قهرمان اصلی داستان یعنی برادر سوم ناتمام مانده، رها می‌شود. گویی مولوی تداوم زمان را اصل و مدار هستی می‌داند که انسان‌ها به نوبت و هر کدام به سهم خود این دایره هستی را می‌چرخانند. سنخیت و همسویی انسان‌ها در باطن و اتصال آن‌ها به حضرت حق از موضوعات محوری عرفان است که در مثنوی شریف نیز به گونه‌های متفاوت بیان شده است. داستان "پیر چنگی" که از دو شخصیت اصلی، یعنی عمر و پیر چنگی ساخته شده است دارای این رویکرد است. عمر و پیر چنگی از نظر ظاهر از دو جایگاه اجتماعی برخوردار هستند که به گونه‌ای بی‌رابطه یا متضاد با یکدیگرند؛ اما در باطن سنخیتی بسیار قوی با یکدیگر دارند و در پایان داستان به یگانگی می‌رسند. تعامل و تبادلی که بین همه انسان‌ها و کائنات ساری و جاری است.

منظومه‌های دینی یکی از حوزه‌های میراث پربار ادب فارسی است که با وجود شمار قابل توجه‌شان، پژوهش‌گران کمتر به آن‌ها پرداخته‌اند و بسیاری از آن‌ها ناشناخته و در حدّ همان نسخه‌های خطی باقی مانده‌اند. این منظومه‌ها درباره موضوعات مختلف دینی و اغلب یکی از بزرگان مذهبی سروده شده‌اند و از دو جنبه تاریخی و زبانی درخور مطالعه و بررسی هستند. «حماسه‌های دینی» عنوانی است که در پژوهش‌های پیشین به این منظومه‌ها اطلاق شده است. ما در این مقاله با دسته‌بندی این آثار بر اساس محتوا نشان داده‌ایم که تنها یک دسته از آن‌ها تحت چنین عنوانی قرار می‌گیرند. در ادامه به کتاب‌شناسی منظومه‌هایی که حول محور شخصیت امام علی(ع) سروده شده‌اند پرداخته‌ایم و اطلاعات مختصری نیز درباره هریک ارائه داده‌ایم.

محمدعلی بهمنی از نام‌آورترین غزل‌سرایان معاصر است. زبان عاطفی و گیرای او مخاطبان زیادی را جلب کرده است. هدف این مقاله این است که زبان شعری بهمنی را بکاود و شگردهای مهم زبانی در ساختار ادبی شعر بهمنی را کشف کند که او را با اقبال عمومی مواجه ساخته است.  روش تحقیق در این مطالعه توصیفی‌ـ تحلیلی است که پس از مطالعه اشعار بهمنی و نمونه‌برداری انجام شده است. دستورمندی جملات بهمنی، بسامد بالای واژه‌های امروزی و زنده اجتماع و موسیقی غنی و فزاینده در غزل‌های بهمنی ازجمله دلایلی است که باعث زیبایی و دلنشین‌شدن شعر او می‌شود. بهمنی با مهارتی درخور، زبان زنده و جاری مردم را به خدمت غزل درآورده و از قابلیت‌های چندگانه تصویری، عاطفی و موسیقایی این‌گونه زبان نهایت استفاده را برده است.

یکی از دست‌مایه‌های اصلی شاعران در لحظات آفرینش شعر، بهره‌گیری آنان از طبیعت، اقلیم و فرهنگِ محیط است که به اشکال گوناگون بر شعر آنان سایه می‌افکند و در تکوین آثارشان سهمی عمده ایفا می‌کند. محمد‌علی بهمنی، یکی از شاعران توانای معاصر است که به گواهی آثارش توانسته است از تصاویر و مفاهیمی سخن براند که در کنار آن‌ها حضوری تجربی داشته؛ آن‌ها را در اعماق جان خویش احساس کرده و توانسته است پیوندی شگرف میان عواطف درونی‌اش با پدیده‌های بیرونی و طبیعی برقرار کند. بهمنی که سال‌هاست زندگی خویش را در اقلیم جنوب سپری می‌کند، به‌خوبی محیط خاص جنوب، آب و هوا و مظاهر فرهنگی مربوط به آن دیار را در شعر خویش جلوه داده است. در این مقاله، در پیِ پاسخ به این پرسش بوده‌ایم که دریا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اقلیم جنوب، چه تأثیری در تکوین اشعار محمدعلی بهمنی داشته است؟ با بررسی همه دفترهای شعری بهمنی به این نتیجه رسیده‌ایم که دریا نقش و حضوری گسترده و تعیین‌کننده در شعر بهمنی دارد و شاعر با ایجاد پیوندی ژرف میان جنبه‌های درونی و عواطف گوناگون خویش با دریا، به‌مثابه پدیده‌ای بیرونی و محیطی، به‌گونه‌های مختلف از مفاهیم و پدیده‌های مرتبط با آن در شعر خویش استفاده کرده است.