---

تأویل از واژه‌ها و اصطلاحاتی است که از دیرباز به ویژه در جهان قرآن‌پژوهی مورد بحث و گفتگو بوده است و هنوز نیز جای بررسی و پی‌جویی دارد. در این گفتار بر پایه کهن‌ترین واژه‌نامه‌های زبان عربی نشان داده‌ایم که معنی اصلی و بنیادین «تأویل« از قوّه به فعل آمدن و به غایت و پختگی رسیدن است، و چون این معنی با غایت، فرجام، آغاز و باطن پیوندهایی دارد، واژه تأویل کم‌کم این معانی را نیز پذیرفته است. سپس کوشیده‌ایم تا نشان دهیم که کاربردهای هفده باره این واژه در قرآن کریم با معنی بنیادین یادشده به‌ خوبی هم‌خوانی دارند. در پایان نیز بر پایه گفتگوهایی تأویل قرآن را در برابر تنزیل آن دانسته‌ایم و گزارشی به دست داده‌ایم از این که تنزیل قرآن فرود آمدن آن با سیری نزولی از مقام بلند «علیّ حکیم» به مقام «عربی مبین» است و تأویل آن با سیری صعودی راه‌یابی آدمی از مقام «عربی مبین»یعنی ساختار زبانی قرآن به مقام باطنی«علی حکیم» آن است.

---

مقاله‌ حاضر به ‌بررسی ‌انعکاس‌ غزل ‌اول ‌دیوان ‌حافظ‌، در آینه‌ ترجمه ‌سه ‌مترجم‌ زبان‌ ترکی‌ می‌پردازد و توانایی ‌این‌ سه‌ مترجم‌ را در ارائه‌ تصویری ‌درست‌تر از غزل‌ مربوطه‌، به‌ مقایسه ‌می‌نشیند و از این ‌راه ‌تلاش‌ می‌کند به ‌نتایج ‌و اصولی‌ در امر ترجمه ‌برسد.

---

ادبیات فارسی، در طول قرن‌ها، بستر آرامی ‌برای شکل‌گیری و بیان اندیشه ایرانی فراهم کرده است. یکی از این اندیشه‌ها که در قرون دهم تا دوازدهم هجری، هم‌زمان با حکومت صفویان در ایران و تیموریان گورکانی در هند، اوج گرفته و باورهایی همچون آزاداندیشی، شادخواری و باطنی‌گرایی را گسترش داده، اندیشۀ کثرت‌گرایی یا وسعت مشرب است. این تفکر با جریان مهاجرت فرهیختگان به هند در دو شاخۀ ایران و هند رشد کرد و در معانی مختلف و گاه متضاد، از طاغی‌گری و بدمذهبی تا غایت کمالات معنوی و پاک‌دینی، کاربرد یافت. این جستار از خلال تبیین این دیدگاه در تذکره‌های شعری به تفاوت و تمایز آن در این‌دو جغرافیای سیاسی می‌پردازد و نشان می‌دهد که معانی وسعت مشرب در تذکره‌های شعری در ایران و هند چگونه از فضای سیاسی و فرهنگی این دو اقلیم متأثر است.