---

ازرقی هروی از شاعران قرن پنجم و ششم است که او را عموماً شاعری درجه دوم محسوب می‌دارند. در این مقاله، نویسنده ضمن بازنگری و بررسی اطلاعات مربوط به شاعر، و مسائل مربوط به زندگی او به بحث در باره سبک آثار، نوآوری‌ها و تازگی‌های شعرش پرداخته و نشان داده است که او به سبب همین تازگی‌ها از بعضی شاعران هم‌عصرش برتر یا با آنان برابر است. در این مقاله، مسائل فنی شعر وی در محور اندیشه، خیال، عاطفه،‌ زبان، موسیقی و شکل، بررسی و برای هر یک از محورهای مذکور و جزئیات فنی هر یک از آن‌ها نیز شواهدی ارائه شده است.

---

ورود مفاهیم و موضوعات گسترده‌ی حقوقی در عصر مشروطه به حوزه‌ی شعر، موجب تلاقی دو‌گونه سخن یا به تعبیری دو ساحت گفتمانی حقوقی و ادبی در شعر این دوره شده است. گفتمان حقوق عمومی، محتوای غالب شعر مشروطه را سامان داده و حضور بسیار کمرنگ عنصر تخیل  به مشخصه‌ی ساخت و صورت آن تبدیل شده است. بر این اساس تبیین نقش گفتمان حقوقی در رابطه‌ی صورت و محتوای شعر مشروطه مسئله‌ی اصلی این پژوهش است.  جستار حاضر به روش تحلیلی و توصیفی و با استناد به شواهد شعری متعدد این مهم را از رهگذر فرآیندی وامی‌کاود که به واسطه‌ی ویژگی ذاتی مقال حقوقی و ناسازگاری آن با صور‌خیال پدید آمده و می‌توان از آن به «گذر از خیال به عاطفه» در شعر این دوره تعبیر کرد. فرآیندی که صورت غالب شعر مشروطه بر اساس آن و با تمرکز بر عواطف اجتماعی و انقلابی در غیاب صور‌خیال سامان یافته است. جستار حاضر سازواری این روایت را با نظرگاه تجدد ادبی نیز سنجیده و سرانجام آثار مترتب بر مدعای پژوهش را در ساحت ها و ساختارهای مشهور شعر مشروطه بازخوانی کرده است.  

---

عاطفه یکی از شیوه‏های ارتقاء کیفیت زندگی و برقراری ارتباط مؤثر انسانی محسوب‏ می‏شود که از طریق آن‏ها انسان‏ می‏تواند دنیای پر از معنا و سرشار از احساسات را درک کند. یکی از عاطفه‏های اساسی و بنیادی غم است که گاهی اوقات به دلیل شدّت تأثیراتی که بر رفتار و روان آدمی می‏گذارد، می‏تواند مشکلات جدی را ایجاد کند. غم نه تنها در حوزۀ روان‏شناسی بلکه در حوزۀ زبان‏شناسی نیز حائز اهمیت است. تا جایی‏که لیکاف و جانسون آن را به عنوان حوزۀ هدف، در نظریۀ استعارۀ مفهومی خود به‏‏کار گرفته‏اند. شعر نظامی نیز شعری است که منعکس‏کنندۀ عواطف و احساسات انسانی است که به زبان استعاری پیچیده و مبهم بیان شده‏است. بنابراین رمزگشایی و فهم آن می‏تواند تأثیر عظیمی در تفکّرات و ارتباطات روزمرۀ مخاطبان داشته‏باشند؛ زیرا مطابق نظر لیکاف و جانسون بخش مهمی از ارتباط کلامی ما را همین استعاره‏ها تشکیل‏می‏دهند. به‏همین منظور در پژوهش حاضر با رو‏ش‏ توصیفی-تحلیلی مبتنی بر رویکرد شناختی به بررسی چگونگی مفهوم‏سازی عاطفۀ غم در مجموعه اشعار پنج‏ گنج نظامی از منظر استعارۀ مفهومی پرداخته‏شده‏است. هدف اینکه نظامی‏گنجوی، با چه شگردی مفهوم انتزاعی غم را به تصویر کشیده‏است؟ یافته‏های پژوهش نشان داد که عاطفۀ غم جلوۀ خاصی به اشعار نظامی داده‏است. به گونه‏ای که بسامد آن در برخی اشعار او مثل خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  بالاست. نظامی برای مفهومسازی غم‏هایی که منبع آن‏ها بیشتر مربوط به از دست دادن چیز ارزشمند مثل عشق و مرگ عزیز است از حوزه مبدأهای مختلفی از قبیل انسان، گیاه، حیوان و بلایای طبیعی ... بهره برده‏است.