اصل "ولایت" از مهم‌ترین محورهای تصوف اسلامی است. نیاز سالک به ارشاد و هدایت شیخی کامل و ولیی مکمل در پیمودن مسیر دشوار سلوک، گردنه‌های مخوف و وادی‌های هولناک آن پیوسته در کتاب‌های تعلیمی منثور و منظوم تصوف مورد تأکید بوده است. در این میان نمی‌توان نقش مؤثر امهات کتب نثر صوفیانه از جمله التعرف، کشف‌المحجوب و مصباح‌الهدایه را نادیده گرفت. التعرف از جمله آثار صوفیه است که در اوایل قرن چهارم ـ یعنی قرنی طلایی که تصوف در آن به کمال علمی و فنی خود نزدیک می‌شد ـ در نهایت ایجاز اما به شکلی دقیق و با دلیل و برهان به تحکیم اصول عقاید صوفیان می‌پردازد؛ کشف‌المحجوب نیز پس از شرح تعرف مستملی بخاری نخستین کتاب به زبان فارسی در تصوف است و از این حیث در میان کتاب‌های صوفیه از اهمیتی بسزا برخوردار است، ضمن این که هجویری در این کتاب، به گونه‌ای همه‌جانبه و مستوفیٰٰ به موضوعاتی از جمله "ولایت" می‌پردازد که در حال و هوای تصوف روزگار او مطرح بود؛ مصباح‌الهدایه نیز در تصوف و اخلاق در میان آثار فارسی قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر به فرد است. بررسی نظریات مؤلفان این سه اثر مهم در باب "ولایت" می‌تواند تا حدود زیادی نشان‌دهنده عقاید رایج در این زمینه، در سه مقطع زمانی متفاوت، یعنی قرن‌های چهارم، پنجم و هفتم باشد و از آن‌جا که این کتاب‌ها، قطعاً از آثار قبل یا هم‌عصر خود بهره جسته و بر آثار بعد از خود نیز تأثیرگذار بوده‌اند، بررسی آن‌ها می‌تواند مبیّن عقاید کلی پیرامون مسئله مهم "ولایت" در تصوف اسلامی باشد.

برخی از کرامت­های موجود در کتاب­های صوفیه در ظاهر بسیار غیرعقلانی و غیرطبیعی به نظر می­رسند که هم باورکردن آن‌ها دشوار است و هم موجودیت آن‌ها با پاره­هایی از تعلیمات اساسی در شریعت و طریقت تعارض دارد. در پدیدآمدن این‌گونه کرامت­ها بیش از هرچیز عامل­های خارج از اندیشه­های عرفانی و حتّی مغایر با قاعده­های محو و فنای فردیت دخالت داشته است، یعنی خلوت­ها و استغراق­های صوفیان گاه به‌جای تمرکز مطلق بر یاد حق، به عرصه­ای برای خیال­بافی­های فردی و حضور ساکنان ملکوت و محوریت مشایخ تبدیل ­شده است. امّا برای صوفیانی که همواره قسمت­های عمده­ای از اوقات خود را با درون‌نگری به اندیشیدن در لاهوت و ملکوت صرف می­کردند، شکل­گیری این‌گونه­ کرامت­های ذهنی و خیالی طبیعی است. اگر افسانه­ها و اسطوره­ها نتیجه خیال­بافی­ مقطعی انسان­ها در طول تاریخ باشد، کرامت­های تخیلی نیز محصول جانبی خلوت­گزینی­ها و درون­گرایی­های مستمرّ اهل تصوف بوده است.